Akaidi islam sipas Imam en-Nesefiut
prof. Nexhat Ibrahimi
Fjala e përkthyesit
Krahas intensifikimit të shkrimeve me tematikë aktuale bashkëkohore, është obligim i
patjetërsueshëm edhe studimi dhe prezentimi i veprave klasike të fesë islame, sidomos të diturisë së
akaidit (el-‘akaid). Me këtë nënkuptojmë zbulimin dhe konservimin e dorëshkrimeve, pastaj
përkthimin kritik, përpunimin dhe publikimin e dorëshkrimeve, qoftë tërësisht apo fragmentarisht.
Viteve të fundit në këtë rrafsh janë bërë përpjekjet e para,[1] ndërsa vitet që do të pasojnë do të
jenë vendimtarë për studiuesit, në mënyrë që kjo zbrazëtirë të plotësohet cilësisht.
Me këtë rast opinionit shkencor, pastaj nxënësve të medreseve, studentëve të fakulteteve
islame, imamëve dhe të gjithë lexuesëve kureshtarë po ua ofrojmë me përkthim dhe komentim
njërën ndër veprat më të dalluara klasike nga fusha e akaidit (besimit), e ajo është vepra “Akaid’un-
Nesefijjeh” (Akaidi i Nesefiut). Kjo vepër, e vogël përkah vëllimi, paraqet me shekuj një vepër të
pakalueshme për hulumtuesit e shkencës së akaidit, kurse autorin e saj Nexhmuddin Ebu Hafs
‘Umer Ibn Muhammed En-Nesefiun (461/537 / 1142)[2] e radhit ndër autoritetet më të mëdha të
ehl’us-sunnetit.[3]
Rëndësia e kësaj vepre konsiston në faktin se është ndër veprat më të komentuara të këtij lloji.
Haxhi Halifa, autori i veprës monumentale “Keshf’udh-dhunun” numëron 14 komente, 43 glosa dhe
disa superglosa.[4]
Sa i përket interesimit të ulemasë shqiptare, edhe pse nuk posedojmë të dhëna të sakta,
posedojmë informata gojore nga vetë nxënësit e medreseve të vjetra, se kjo vepër në të kaluarën
1 Deri tash në gjuhën shqipe janë botuar:
- Ebu Hanife, Kitab’ul-vasijjeh, Edukata Islame, nr. 37-38/1983, Prishtinë, fq. 51-56, në përkthim të N. Ibrahimit.
- Ebu Hanife, Fikh’ul-ekber, Edukata Islame, nr. 41-42/1985, Prishtinë, fq. 24-32, në përkthim të N. Ibrahimit.
- Ebu Hanife, Kitab’ul-vasijjeh, Edukata Islame, nr. 37-38/1983, Prishtinë, fq. 51-56, në përkthim të N. Ibrahimit.
- Ebu Hanife, Fikh’ul-ekber, Edukata Islame, nr. 41-42/1985, Prishtinë, fq. 24-32, në përkthim të N. Ibrahimit.
- El-Maturidi, Traktati mbi besimin islam, Edukata Islame, nr. 44-45/1986, Prishtinë, fq. 31-46 dhe nr. 46-
47/1986, Prishtinë, fq. 29- 45, në përkthim të N. Ibrahimit.
- Et-Tahavi, Akaidi i Tahavisë, Dituria Islame, nr. 4-5/1987, Prishtinë, fq. 19-22 në përkthim të A. Sinanit.
Numan B. Thabit Ebu Hanife, Pesë kryeveprat e Ebu Hanifes, Prishtinë, 2000, fq. 135 + 95, në përkthim të M.
Bajramit.
2 Sa’duddin Mes’ud ibn Umer et-Taftazanij, Sherhu Akaid’in-nesefij, (Turqi ? ), 1308 hixhrij, fq. 1.
En-Nesefiu u lind dhe u rritë në vendin Nesef (Sa’duddin Mes’ud ibn Umer et-Taftazanij, Sherh’ul-Aka’idi’n-
nesefijjeh, Bejrut, (-), fq. 21. Vendbanimi Nesef gjendet rreth 150 km. larg Buharës, kurse sot ky qytet njihet me
emrin Kareshi. Shih: Kamus’ul-a’lam, XX, Istambul, 1316 h., v. VI, fq. 4575; v. V, fq. 3510, sipas: Muharem
Omerdić, Osvrt na Akaid’un-Nesefij, Glasnik VIS-a, nr. 6/1985, Sarajevë, fq. 699.
3 Muharem Omerdić, Osvrt na Akaid’un-Nesefij, Ibid., fq. 668 – 671.
4 Ibid., fq. 671. 2
është lexuar nga ulemaja dhe se nëpër medrese është punuar me të. Këtë e themi duke u mbështetur
edhe në faktin se këtë vepër e hasim nëpër biblioteka private të imamëve të hershëm apo të tashëm.
II
Përkthimi dhe një pjesë e komentit të ”Akaidit të Nesefiut” është bërë duke u mbështetur tek
përkthimi i publikuar në revistën Glasnik të Sarajevës, nr. 6/1985, fq. 668-686 nga Muharrem
Omerdiq (i cili njëkohësisht rekomandoi përkthimin e kësaj vepre edhe në gjuhën shqipe), duke u
mbështetur tek dy ekzemplarë të botuar në arabishte, të cilët i morëm të fotokopjuara nga Biblioteka
e Gazi Husrev-beut në Sarajevë (me mirësinë e bibliotekistit Zejnil ef. Fajiq), duke u mbështetur tek
“Glosa e Ramadan ibn Abdulmuhsinit” (i njohur si Beheshti, i cili vdiq më 979 hixhrij, botuar më
1308 hixhrij në Turqi (?), në 107 faqe dhe së fundi duke u mbështetur tek “Komenti i Akaidit të
Nesefiut”, të autorit Sa’duddin Mes’ud ibn Umer et-Taftazaniut (vdiq më 971 hixhrij, botuar së
bashku me dy Glosat e përmendura më 1308 në Turqi (?). Që të trija këto të fundit janë të përfshira
në një kodeks të ruajtur mirë, ku mungojnë faqet e fundit (këtë kodeks e huazova përkohësisht nga
biblioteka private e kolegut tim Muhidin ef. Ahmetit). Mirëpo, tash kur u bë aktual botimi i kësaj
vepre dhe kur u paraqit nevoja për rileximin dhe ripërkthimin e kësaj vepre dolën në shesh
probleme serioze, sepse kodeksi i cekur më lartë është humbur. U imponua zgjidhje tjetër dhe
besojmë fatlume. Teksti arabisht por edhe përkthimi u barazua sipas botimit kritik të ‘Akaidit të
Nesefiut’ me titull “Sherh’ul-akaid’in-Nesefijjeh”, Mektebetu Daru’l-Bejruti, Lubnan, (pa vit
botimi).
Teksti arabisht për këtë botim është daktilografuar nga zotëri mr. Azem Xheladini, sipas
fotokopjeve që i morëm nga Biblioteka e Gazi-Husrev beut në Sarajevë. Krahas këtij angazhimi
zotëri mr. A. Xheladini dhe zotëri A. Sinani bënë edhe leximin e përkthimit. I falënderohem edhe z.
M. Ajdinit për ndihmesën e tij dhe redaktorit gjuhësor z. Xh. Xhoxhajt.
Veçanërisht i falënderohem kolegut zotëri Flamur ef. Sofiut, i cili bëri korrekturën e tekstit
arabisht, redakturën e përkthimit dhe recensimin e tërë veprës.
Në fund i falënderohem bashkëshortes dhe fëmijëve të cilët me muaj të tërë krijuan kushte që
këtë punë ta përfundojë. Falënderimi u takon edhe të gjithë të tjerëve që dhanë ndihmesë lidhur me
botimin e kësaj vepre në gjuhën shqipe. All-llahu i shpërbleftë!
Më në fund, falënderimi absolut i përket All-llahut të madhëruar, ps ndihmën e të Cilit kjo punë
nuk do të ekzistonte!
I vetëdijshëm se puna e përkthimit dhe e komentimit nënkupton edhe mangësi, me përkushtim i
lutem All-llahut të madhëruar për falje. Përkryeshmëria dhe dija absolute i përket vetëm Atij!
N. Ibrahimi
3
Ebu Hafs Umer En-Nesefij
Besimi islam
sipas
Imam en-Nesefiut
ةيفسنلا دئاقعلا
4
Në emër të All-llahut, Gjithëmëshirshmit,
Mëshirëplotit!
Shejhi dhe imami i nderuar, shembull për dijetarët islamë, yll udhëheqës në fe dhe ndër
njerëzit, Umer En-Nesefij, Allahu e gradoftë në Botën e ardhshme, ka përfshirë nga dituria e akaidit
një spektër rrezesh të shndritshme dhe një varg margaritarësh të shtrenjtë, që përbëjnë rregullat dhe
themelet e fesë, dhe ka shkruar një vepër të tillë, që përmban margaritarë të një besimi të fortë dhe
dhurata të paçmueshme, e që më pas e ka përkryer, e ka dekoruar dhe e ka rregulluar me një
kompozicion dhe me një radhitje të përkryer.
نيملاعلا بر لِلّ دمحلا . نيبملا نآرقلاب ديؤملا دمحم انلوسر ىلع ماسلا و ةاصلا و . هباحصأ و هلآ ىلعو .
Lavdia më e madhe i qoftë All-llahut në dhuratat e Tij, bekimi dhe paqja qoftë mbi të
Dërguarin tonë të fesë Muhammedin s.a.v.s. dhe mbi familjen dhe shokët e tij.[5]
(Perceptimi i sendeve reale)
دعب امأ . ةتباث ءايشأا قئاقح قحلا لهأ لاق ةيئاطسفوسلل افاخ ققحتم اهب ملعلا و . بابسأ و ةثاث قلخلل ملعلا : ساوحلا
لقعلا و قداصلا ربخلاو ةميلسلا .
Dituria përgjithësisht ka për bazë të vërtetën dhe realitetin e sendeve, për këtë shkak ithtarët e
së vërtetës (ehl’ul-hakk) e pranojnë ekzistimin e të gjitha sendeve të vërteta dhe reale, përkundër
sofistëve.[6]
5 Teksti i sipërm nuk i përket tekstit integral të ‘Akaidit’ të Imam en-Nesefiut, por është i nxënësve të tij. (NI)
Nëntitujt janë të përkthyesit me qëllim të qartësisë dhe përcjelljes më të lehtë të tërësisë së tekstit. Shënimet e
shkruara nga M. Omerdiq do të shënohen me shkurtesën “MO” kurse shënimet nga N. Ibrahimi do të shënohen
me shkurtesën “NI”.
6 Miqtë e së vërtetës, veçanërisht kelamistët angazhohen për të vërtetën dhe për dëshmimin e saj shërbehen me
logjikë të shëndoshë dhe dialektikë të arsyeshme, përkundër sofistëve (subjektivistëve), mësuesëve të cilët e
mësonin shkathtësinë e të shprehurit të të vërtetës me dialektikë të rrejshme. Sofistët janë grup mësuesish të
cilët janë paraqitur në Greqi … Kanë qenë të shkathtë në mësimin e popullit me oratori, në të shprehurit e
zbukuruar, me dialektikë, dhe janë mburrur me faktin se kanë mundur ta mbrojnë dhe ta kundërshtojnë
njëkohësisht të njëjtin mendim. Në qëllimet e tyre kanë arritur aq sa që metoda e tyre gati solli deri te
shkatërrimi i themeleve të arsyes, njohjes dhe moralit. Protagora, sofisti më i njohur, e mohon njohjen me anë të
mendjes dhe pohon se shqisat janë burimi i vetëm i njohjes. Sipas tij, nuk ekziston e vërteta objektive … Gjorgjiu,
sofist i mëvonshëm, e mohoi ekzistimin e sendeve, dhe mundësinë e njohjes … Nedim el-Xhisr, Kissat’ul-iman,
Tarablus, Lubnan, (-). Shih përkthimin shqip, Besimi në Zotin në dritën e filozofisë, shkencës dhe Kur’anit,
Prishtinë, 1998. (NI) 5
Këto është e mundur të perceptohen në një nga tri mënyrat: me shqisa të shëndosha (havas’us-
selimeh), me lajme autentike (haber’us-sadiki) dhe me arsye (el-akl).[7]
و عمسلا سمخ ساوحلاو و عمسلاك هل يه تعضو ام ىلع فقوي اهنم ةساح لكب و سمللا و قوذلا و مشلا و رصبلا و قوذلا
مشلا .
Shqisat janë pesë: shqisa e të dëgjuarit, e të pamurit, e të nuhaturit, e të shijuarit dhe e të
prekurit. Çdonjëra nga këto perceptojnë atë që është në fushën e tyre siç janë: të dëgjuarit, të
shijuarit dhe të nuhaturit.
ق ةنسلأ ىلع تباثلا ربخلا وه و رتاوتملا ربخلا امهدحأ نيعون ىلع قداصلا ربخلا و ي ا مو وه و بذكلا ىلع مهؤطاوت روصت
نلا نادلبلا و ةيضاملا ةنمزأا يف ةيلاخلا كولملاب ملعلاك يرورضلا ملعلل بجوم ةيئاـ .
Lajmet autentike ndahen në dy lloje:
Lloji i parë janë lajmet e vërteta popullore të përcjella nga brezi në brez, gjatë së cilës nuk ka
ekzistuar mundësia e shtrembërimit të vetëdijshëm, e kjo supozon të jetë dituria parësore e njerëzve
për njohjen e mbretërive të kaluara, të cilat janë zhdukur në kohët e hershme dhe mbi qytetet e
lashta.
Mu’tezilitët janë përfaqësues të pathyeshëm të fuqisë së arsyes dhe njohjes me anë të arsyes. Ata edhe akaidin
(dogmatikën islame) e kanë mbështetur në arsyen njerëzore dhe C. Cahen ka përfunduar se qëndrimi i tyre
është: “Zoti është arsye, kurse feja i përgjigjet arsyes.” (C. Cahen, der Islam, I, Vom Ursprunga bis zu den
Aufongen des Osmanereiches, 1968, vëll. 14, fq. 92). (MO)
7 Njohja e vërtetë (el-ma’rifetu) është e mbështetur në gjashtë themele: islam, iman, ihsan, sheri’at, tarikat dhe
hakikat. Në Islam për njohjen ka gjashtë kushte: arsyeja, madhëria, liria e të folurit, të zotëruarit e vetes, fuqia e
shprehjes dhe fuqia e të kuptuarit.
Disa këtë e kanë shprehur në vargje:
Kushtet e islamit janë reale dhe të arsyeshme,
Dhe atyre u përmbahen ata që kanë arsye:
Madhëria, arsyeja, liria e të folurit,
fuqia e të shprehurit dhe të zotëruarit e vetes.
Dhe kësaj shtoi: “Pa komente të tepruara” o të mençur, sepse në këtë është përqëndruar dituria e njerëzve të
ditur.
(Glosa në dorëshkrimin bazor nr. D-1721, fol. 51b) (MO)
Krhs.: Ebu Mensur el-Maturidi, Traktati mbi besimin islam, në: Edukata islame, nr. 44-45/1986, Prishtinë, fq. 31
dhe fusnotat 1 - 4 në fq. 43; Muhammed Abduhu, Risalet’ut-tewhid, bot. II, Bejrut, 1981, fq. 32 – 36; Henri Corbin,
Historia e filozofisë islame, Shkup, 1997 etj.; Muhammed Ikbal, Obnova vjerske misli u islamu, Sarajevë, 1979.
(NI) 6
علا و يلادتساا ملعلا بجوي وه و ةزجعملاب ديؤملا لوسرلا ربخ يناثلا عونلاو تباثلا ملعلا يهاضي هب تباثلا مل ةرورضلاب
نقيتلا يف تابثلا و .
Lloji i dytë është lajmi pejgamberik i konfirmuar me mu’xhize; ky është ajo që supozon dituria
deduktive, ndërkohë që dituria e konfirmuar me lajmin pejgamberik i përgjigjet diturisë parësore në
kuptimin e vërtetësisë dhe të besnikërisë.[8]
لعلل ببس وهف لقعلا امأ و هئزج نم مظعأ ءيشلا لك نأب ملعلاك يرورض وهف ةهادبلاب هنم تبثي ام و اضيأ م تبث امو
يبسك وهف لادتسااب .
Përsa i përket arsyes, ajo gjithashtu shfaqet si shkak i diturisë dhe krejt ajo që është mësuar
me të në kuptim të të mësuarit (cognitio) të qartë e të sigurtë konsiderohet parësore, për shembull,
të mësuarit se tërësia është gjithnjë më e madhe se partikularja e asaj tërësie.
Ajo që perceptohet me arsye me anë të argumenteve paraqet dije të arritur.
قحلا لهأ دنع ءيشلا ةحصب ِةفرعملا بابسأ نم سيل ماهلإا و .
Ilhami (frymëzimi) nuk konsiderohet si shkak i mësimit të thelbit të diçkaje sipas mendimit të
përgjithshëm të pasuesve të të vërtetës.[9]
8 Në shkencën e hadithit transmetimet ‘mutevatir’ janë ato hadithe për të cilat nuk mund të dyshojmë gjatë
përcjelljes së tyre nga goja në gojë. Ky kusht duhet të gjendet si në fillim, edhe në mes ashtu dhe në fund të
radhës së njerëzve të cilët e transmetojnë. (Mehmed Hanxhiq, Ilmul-kelam, Sarajevë, 1934, fq. 12. Më tepër mbi
transmetimet mutevatir shih nga autori i njëjtë: Hyrje në shkencën e hadithit, Shkup, 1997, (NI)
9 ‘Ilham’ është frymëzimi të cilin Zoti ia jep njeriut të mirë. Ky lloj frymëzimi ka vetëm karakter pozitiv dhe nuk
arrihet me përsiatje ose meditim, e aq më pak me anë të ndonjë shkathtësie. Shumë veta ‘ilhamin’ e fshehin duke
e konsideruar këtë dhuratë të jashtëzakonshme nga Zoti, me të cilën nuk duhet lavdëruar, sepse kjo do të ishte
shfaqje e mendjemadhësisë gjë që do ta ndërpriste rrjedhën e frymëzimeve të mëtejshme. Disa thonë se ilhami
është dituri, e cila është dhënë në zemër nga ana e panjohur. El-Gazaliu thotë se ilhami është frymëzim sekret …
Ilhami nuk është sikur vahji. E kundërta me ilhamin është ‘vesvesa’. (Dr. Xhemil Saliba, El-Mu’xhem’ul-felsefi,
Bejrut, 1982, vëll. II, fq. 130 – 132) (MO). 7
(Bota është e krijuar)
ضارعأ و نايعأ وه ذإ ثدحم هئازجأ عيمجب ملاعلاو . بكرم ريغ وأ مسجلا وه و بكرم امإ وه و هتاذب مايق هل ام نايعأاف
أزجتي ا يذلا ءزجلا وه و رهوجلاك . و موعطلا و ناوكأا و ناولأاك رهاوجلا و ماسجأا يف ثدحي و هتاذب موقي ا ام ضرعلا و
حئاورلا .
Bota në totalitetin e saj është e prodhuar, prandaj, bota në bazë është substancë (a’jan) dhe
aksidencë (a’rad). Bota substanciale është ajo që ekziston vetvetiu (bi dhatihi), dhe që mund të jetë
e përbërë (murekkeb) si trup, apo uniforme (gajru murekkeb) si atomi, i cili është i pandashëm.
Aksidentale është tërë ajo që nuk ka ekzistencë vetvetiu (la jekunu bi dhatihi), dhe që shfaqet
në trupa dhe atome, për shembull, ngjyrat dhe ekzistencat, shija (në ushqim) dhe aromat.[10]
(Krijuesi i botës dhe atributet e Tij)
ملاعلل ثدحملا و ب سيل ديرملا يئاشلا ريصبلا عيمسلا ميلعلا رداقلا يحلا ميدقلا دحاولا ىلاعت الله وه ا و مسج ا و ضرع
و ضعبتم ا و دودعم ا و دودحم ا و روصم ا و رهوج ا و ةيفيكلاب ا و ةيئاملاب فصوي ا و هانتم ا و بكرتم ا ئزجتم ا
هتردق و هملع نع جرخي ا و ءيش ههبشي ا و نامز هيلع يرجي ا و ناكم يف نكمتي ءيش . فص هل و يه و ِهتاذب ةمئاق ةيلزأ تا
هريغ ا و وه ا . ملعلا يه و لختلاو لعفلا و ةئيشملا و ةدارإا و رصبلا و عمسلا و ةوقلا و ةايحلا و ةردقلا و و قيزرتلا و قي
ماكلا . ه و يفانم ةفص وه و تاوصأا و فورحلا سنج نم سيل ةيلزأ هل ةفص وه ماكب ملكتم و ىلاعت الله و ةفآا و توكسلل ة
ربخم هان رمآ اهب ملكتم . خم ريغ ىلاعت الله ماك نآرقلاو عومسم انتنسلأب ءورقم انبولق يف ظوفحم انفحاصم ِيف بوتكم وه و قول
اهيف لاح ريغ انناذآب .
Krijuesi i botës është All-llahu i Lartëmadhëruar, i Vetmi, i Ngahershmi, i Mundshmi, i
Gjalli, i Gjithëdijshmi, dëgjon çdo gjë, sheh çdo gjë, i Gjithëvullnetshmi, ka vullnet, s’është
aksidental as material, s’është atom, është i papërshkrueshëm, i pakufizueshëm dhe i pafund, s’është
nga disa pjesë ose uniform, s’është i përbërë as përfundimtar, s’është i përshkrueshëm me gjendje
agregate as që mund të përcaktohet kuantitativisht, nuk mund të vendoset as të futet në rrjedhat
kohore dhe nuk është antropomorf.
Asgjë nuk ndodh jashtë dijes dhe fuqisë së Tij.
Është pronar i atributeve të ngahershme, gjithnjë ekzistuese sipas Qenies së Tij të cilat as nuk
janë Ai e as diçka tjetër jashtë Tij; e ato janë: dija, fuqia, jeta, forca, dëgjimi, pamja, vullneti,
dashja, efikasiteti, kreativiteti, furnizimi dhe të folurit.
Ai flet me të folur, i cili është atribut i Tij i ngahershëm, i cili nuk shprehet dhe që nuk
shkaktohet me shkronja dhe tinguj, ky atribut është i kundërt me heshtjen ose me ndonjë lloj tjetër
10 Krhs.: El-Maturidi, po aty, fq. 31-32 dhe fusnota 5 - 9 në fq. 43-44; Xhelaluddin Es-Sujuti, Nauka o osnovama
vjere (Ilmu usuli’d-din) në: Islamska misao, nr. 103/1987, Sarajevë, fq. 19 (NI). 8
të të folurit, në të cilin përdoren mjetet (organet) e të ngjashme. All-llahu i lartëmadhëruar me këtë
lloj të folur urdhëron, ndalon dhe lajmëron. Kur’ani është fjalë e All-llahut, i cili s’është i krijuar,
është i shkruar në mus’hafet tona, i ruajtur në zemra, i artikuluar me gjuhë, i dëgjuar me veshë, por
s’është gjendja e tyre.[11]
لِلّ ةفص نيوكتلاو لا ريغ وه و هدوجو تقول هئازجأ نم ءزج لكل و ملاعلل هنيوكت وه و ةيلزأ ىلاعت اندنع نوكم .
Atributi i krijimit (et-tekwin) është atribut i ngahershëm i Zotit. Ai e krijoi botën, çdo
pjesëz të saj në çastin e krijimit, ndërsa Zotin askush nuk e ka krijuar; në këtë ne besojmë
fuqishëm.[12]
ىلاعت هتاذب ةمئاق ةيلزأ ىلاعت لِلّ ةفص ةدارإاو .
Vullneti (el-iradetu) është gjithashtu atribut i ngahershëm i All-llahut të
lartmadhërishëm.[13]
(Të pamurit e All-llahut)
لقنلاب ةبجاو لقعلا يف ةزئاج رصبلاب ىلاعت الله ةيؤر و . راد يف ىلاعت الله نينمؤملا ةيؤر باجيإب يعمسلا ليلدلا درو دق و
ا ا نيب ةفاسم توبث وأ عاعش لاصتا وأ ةلباقم نم ةهج ىلع ا و ناكم يف ا ىريف ةرخآ ىلاعت الله نيب و يئارل .
Të pamurit e All-llahut është i mundur me arsye (fi’l-akl), ndërsa kjo është detyrë të
besohet me traditë (bi’n-nakl). Janë transmetuar deri te ne dëshmi tradicionale për obligimin e
besimit në të pamurit e All-llahut në Botën e ardhshme, shikim i cili do të jetë pa vend, pa anë, pa
ballafaqim ose pa bashkim me anë të emanacionit (rrezatimit) ose hapësirës së caktuar midis
shikuesit dhe All-llahut të madhëruar.[14]
11 M. Abduhu, po aty, fq. 46; Krhs.: Es-Sujuti, po aty, fq. 20. (NI)
12 Es-Sujuti, po aty, fq. 19 –20. (NI)
13 M. Abduhu, po aty, fq. 43; Es-Sujuti, po aty, fq. 19. (NI)
14 Ez-Zamahsheriu i ka komentuar fjalët e All-llahut: “Gjithsesi ata atë ditë do të jenë larg mëshirës së Zotit të
vet.” (El-Mutaffifin, 15) si shembull të nënçmimit të disa njerëzve … Nuk do ta shohin vetëm ata, të cilët janë më
të neveritshëm dhe më të përçmuar. Ibnu Muniri thotë se ky është qëndrimi i mu’tezilitëve, kurse sunnitët këtë e
marrin si dëshmi e të pamurit të All-llahut të madhëruar në Botën e ardhshme, ndërkohë që mëkatarët do të jenë
të penguar ta shohin Atë, ndërsa kjo sërish është dëshmi se besimtarëve të mirë do t’u lejohet ta shohin Atë.
Ngritja e perdes nuk do të kishte kuptim në qoftë se nuk ka të bëjë me të pamurit me sy … (Dr. Ali Hasan Arid,
Historijat tefsira, Islamska misao, VII/1985, nr. 76, fq. 6; Gjithashtu: Mehmed Hanxhiq, Ilmul-kelam, po aty, fq. 9
(All-llahu është krijuesi i veprave njerëzore)
اهلك يه و نايصعلا و ةعاطلا و ناميإا و رفكلا نم دابعلا لاعفأ قلاخ ىلاعت اللهو هتيضق و همكح و هتئيشم ىلاعت الله ةدارإب
هريدقت و .
All-llahu i madhëruar është Krijuesi i veprave njerëzore, ato të cilat janë shprehje të jobesimit,
besimit, përkushtimit dhe mëkatit. Krijimi zhvillohet sipas vullnetit, dashjes, urtësisë, paracaktimit
dhe caktimit të Tij.[
15
]
ع نوبقاعيو اهب نوباثي ةيرايتخا لاعفأ دابعللو ىلاعت هئاضرب سيل اهنم حيبقلا و ىلاعت الله ءاضرب اهنم نسحلا و اهيل .
Njerëzit veprojnë sipas lirisë vetjake, për ç’arsye do të jenë të shpërblyer ose të ndëshkuar.
Veprat e mira të bëra janë me pëlqimin e Zotit, ndërsa të këqiat nuk janë.
(Aftësia krijuese njerëzore)
ع مسإا اذه عقي و لعفلا اهب نوكي يتلا ةردقلا ةقيقح يه و لعفلا عم ةعاطتساا و و حراوجلا و تاآا و بابسأا ةماس ىل
لكتلا ةحص ةعاطتسإا هذه دمتعت في .
Aftësia e njeriut krijohet me veprën, e cila është fuqia e vërtetë, të cilën ai e ka në vepër.
Nocioni ‘aftësi’ (el-istita’atu) nënkupton ekzistimin e shkakut, të mjeteve dhe të organeve.[16]
Aftësia njerëzore parashtron obligim.
33; El-Maturidi, po aty, fq. 33-34. (MO); Krhs.: Ebu Hanife, Kitab’ul-vasijjeh, Edukata islame, nr. 37-38/1983,
Prishtinë, fq. 54; Es-Sujuti, po aty, fq. 21; Ebu’l-Hasan El-Esh’ari, Vjerovanje ehlu’s-sunneta, ehlu’l-hadisa i ehlu’s-
selefa, Islamska misao, IX/1987, nr. 101-102, Sarajevë, fq. 12. (NI). Ebu Rezin thotë: Kam thënë: - O i Dërguari i
Zotit, a do ta shohim të gjithë ne All-llahun pa pengesë? Është përgjigjur: “Po!” I thashë më tej: - A ka dëshmi për
këtë në atë që Zoti e ka krijuar? Ka thënë: “A nuk e shikoni ju të gjithë Hënën në të katërmbëdhjetën, e cila është
një prej krijesave të Zotit, ndërsa All-llahu është më i lartësuari dhe i madhëruari.” (Ebu Davudi).
Në hadithin tjetër flitet më saktësisht mbi këtë të pamur: Suhejbi r. a. i transmeton fjalët e të Dërguarit a. s.: “Kur
të hyjnë në Xhennet banorët e xhennetit do t’ju thuhet: Keni shpërblim çfarë nuk keni pritur! Do të thonë: - E
ç’është ajo? A nuk na janë fytyrat të ndritshme dhe të larguara nga zjarri dhe a nuk jemi në Xhennet?! Atëherë do
të hiqet “hixhabi” (perdja) dhe do ta shohin All-llahun. Për Zotin, nuk do t’ju duket asgjë më e dashur se ajo.
Pastaj e lexoi ajetin: “Ata që bëjnë vepra të mira gjejnë mirësi, edhe më tepër se kaq!” (Junus, 26) Shih:
Muhammed ibn Is’hak ibn Huzejme, Kitab’ut-tewhid we isbatu sifati’r-rrabb, El-Kahiretu, 1968, fq. 178-230.
(MO)
15 Shih: M. Hanxhiq, Ilmul-kelam, Bog stvara ljudska djela, fq. 32. (MO). Krhs.: El-Maturidi, Edukata islame, nr. 44-
45, fq. 37 dhe fusntotat 38 - 40 në fq. 45; Ebu Hanife, Kitab’ul-vasijjeh, po aty, fq. 54. (NI) 11
اسنإا برض بيقع بورضملا يف ملأا نم دجوي ام و هعسو يف سيل امب دبعلا فلكي ا و بيقع جاجزلا يف ِراسكناا و ن
الله قولخم كلذ لك ههبشأ ام و ناسنإا رسك هقيلخت يف دبعلل عنص ا و ىلاعت .
Njeriu nuk është i obliguar me atë që nuk mundet. Dhembja, e cila shfaqet tek i godituri pas
goditjes, është pasojë e goditjes së njeriut e të ngjashme. Të gjitha këto i krijoi All-llahu[17] dhe
njeriu nuk ka aspak pjesë në në krijimin e Tij.[18]
(Çdo njeri vdesë me vdekjen e vet)
هلجأب تيم لوتقملاو . اباستكا ا و اقيلخت هيف دبعلل عنص ا ىلاعت لِلّ قولخم تيملاب مئاق توملاو . دحاو لجأا و .
I mbyturi vdesë me vdekjen të cilën ia caktoi Zoti, sepse vdekja është e lidhur për atë të cilit i
është caktuar, duke e marrë parasysh se vetëm njëherë vdiset.[19]
16 Fuqia nuk i paraprinë veprës, por krijohet me veprën, sepse edhe ajo është e krijuar sikur edhe vepra. Nuk
është krijuese, por kufizimisht vepruese. Fuqia nuk është karakteristike për njeriun, as kusht i cili i paraprin
veprës, por është përdorimi i mjeteve të saj disponuese në suazën që edhe është ngarkuar. Kur’ani thotë: “Të
vizituarit e Tempullit, për hirë të All-llahut, për atë që ka mundësi ta marrë këtë udhë është obligim …” Ali Imran,
97). (MO)
17 Fuqinë / aftësinë kreative e ka vetëm Zoti, ndërsa ekzistentet e tjera janë të varura nga të prodhuarit kreativ të
Tij. Mu’tezilitët thonë se disa vepra krijohen me veprimin e fuqive të tjera, si p.sh.: goditja e kushtëzon dhembjen,
kurse atë e ka prodhuar fuqia vepruese e njeriut e jo e Zotit. Sipas mësimit të Ehl’us-sunnetit tërë këtë e ka
krijuar Zoti. (MO)
18 Mes’ud ibn Umer Et-Taftazani këtë e sqaron: “Fuqia njerëzore nuk lidhet me krijimin, sepse në atë që e quajnë
produkt, në esencë, njeriu nuk ka pjesëmarrje, për shkak se kjo nuk është në fuqinë e njeriut, ndërsa sa i përket
vetëfitimit (iktisab), ai nuk mund ta arrijë atë çka është jashtë mundësive të tij, në dallim prej veprave të tij ku ai
vendosën lirisht.” (Sherh’ul-akaid’in-Nesefijjeh, Bagdad, 1926 hixhrij, fq. 125. (MO)
Krhs.: El-Maturidi, Edukata islame, nr. 44-45, po aty, fq. 37-38 dhe funstota 41- 43 në fq. 45-46. (NI)
19 Çdo gjë që jeton e ka çastin e caktuar të vdekjes së vet, i cili është caktuar nga Zoti. Askush këtë çast nuk mund
ta shpejtojë e as të shtyjë. Sipas mu’tezilitëve, dorasi e tejkalon caktimin e Zotit dhe e mbytë viktimën para çastit
të tij të caktuar. Sipas tyre, kjo lloj vdekjeje është produkt i dorasit, vepër e tij e jo e Zotit dhe se i mbyturi ka
vdekur para ‘exhelit’ të tij, nga se sikur të mos mbytej do të jetonte deri te çasti i tij i caktuar. Ky qëndrim i tyre
është në kundërshtim me mësimin e Ebu Mensur El-Maturidiut, të Umer En-Nesefiut dhe të gjitha autoriteteve të
ehl’us-sunnetit. Thënë shkurt, mbytja e njeriut është akti i mbytësit në kuptim të vetëvrasjes, kurse vepër e Zotit
është në kuptim të krijimit dhe caktimit të çastit të vdekjes, sepse në krijimin dhe caktimin e Zotit njeriu nuk ka
pjesëmarrje, siç theksohet kjo edhe në Kur’an: “I cili ka krijuar vdekjen dhe jetën…” (El-Mulk, 2).
Sipas filozofëve, vdekja vjen sipas rrugës së natyrshme, me sëmundje ose me ndërprerjen e funksioneve të
organeve vitale. (Sherh’ul-akaid’in-Nesefijjeh, po aty, fq. 126. (MO)
Krhs.: El-Maturidi, Edukata islame, nr. 44-45, po aty, fq. 40 dhe funsotat 51 në fq. 46. (NI)
Es-Sujuti thotë: “Besojmë se vdekja është me exhel. Exheli është koha, të cilën All-llahu e ka caktuar qysh më parë
për përfundimin e çdo jete. Askush nuk vdes pa exhel, pa marrë parasysh a është mbytur, apo ka vdekur në
ndonjë mënyrë tjetër.” (Es-Sujuti, po aty, fq. 22. (NI) 11
(Harami i konsumuar është furnizim)
قزر مارحلا و . ن قزر يفوتسي لك و هقزر هريغ لكأي وأ هقزر ناسنإ لكأي ا نأ روصتي ا و امارح وأ ناك ااح هسف .
Harami (të cilin njeriu e han) është furnizim (rizk), pra çdo gjë që ai e konsumon qoftë
ajo nga kategoria e hallallit ose e haramit. Nuk mund të paramendohet se njeriu nuk e han
furnizimin e vet ose që ndonjë tjetër të hajë atë që i është caktuar vetëm atij.[20]
(All-llahu përudhë dhe lë në lajthim)
ءاشي نم يدهي و ءاشي نم لضي ىلاعت الله و . و ىلاعت الله ىلع بجاوب كلذ سيلف دبعلل حلصأا وه ام .
All-llahu i madhëruar e lë në lajthim kë të dojë, kurse e përudhë në rrugë të drejtë kë të dojë.[21]
Ajo që është më e mirë për njeriun nuk është obligim për Zotin.[22]
Ngjashëm mendon edhe El-Esh’ariu i cili thotë: “Pohojmë se çdokush vdes me exhelin e vet dhe se i mbyturi
mbytet me exhelin e vet.” El-Esh’ari, po aty, fq. 12. (NI)
20 Mu’tezilitët disa harame (ajo që është përvetësuar me vjedhje, mashtrime, plaçkitje, kamatë e të ngjashme)
nuk i numërojnë në Furnizim (nafakë). Sipas mësimit të tyre, në nafakë numërohet hallalli, d.m.th. ajo që është në
pronësinë e njeriut (Hud, 6), sepse All-llahu ua cakton nafakën edhe shtazëve, ndërsa ato nuk kanë kurrfarë
pronësie. A është e mundur që dikush të hajë diç tjetër nga ajo që Zoti e ka krijuar dhe caktuar? Dijetarët islamë
‘rizkun’ e ndajnë në dy grupe: 1) Atë që njeriu e ha dhe e pi, kjo është nafakë në kuptimin e vërtetë dhe; 2) Atë që
njeriu e posedon, të tjerëve ua ndan dhe shpërblen gjatë jetës së tij, në bazë të ajetit: “dhe kanë ndarë sadakë nga
ajo që u kemi dhënë Ne.” (El-Bekaretu, 3), sikur edhe fjalëve të të Dërguarit: “Sadaka më e mirë është të ndash
kur je i shëndoshë dhe ngushtë dhe duke iu frikësuar varfërisë, ndërkohë që dëshiron të pasurohesh dhe që këtë
të mospushosh ta bësh deri në vdekjen tënde …” (MO)
Shih: El-Maturidi, po aty, fq. 41. (NI)
21 Para së gjithash kjo do të thotë: Zoti krijon edhe ‘hidajetin’ edhe ‘dalaletin’, sepse Ai është Krijuesi i vetëm.
Pyetja e dytë është pyetja e dashjes dhe vullnetit të Zotit. Ai vendosë kë do ta përudhë e kë do ta lë duke mos e
lajthuar, por duke ia lënë vetëvetes. “Ti, s’ka dyshim se, nuk mund ta udhëzosh drejt atë që do ti, por All-llahu e
udhëzon drejt atë që do Ai, dhe Ai i di mirë ata, të cilët do të shkojnë rrugës së drejtë.” (El-Kasas, 56). Pejgamberi
është lutur: “O Zot, drejtoje popullin tim.” (MO)
Krhs.: El-Maturidi, po aty, fq. 38-39 dhe fusnota 44 deri 48 në fq. 46. (NI)
22 Sikur kjo të ishte obligim për Zotin, atëherë Ai do të obligohej ta drejtojë atë që e ka zgjedhur ‘dalaletin’ dhe në
këtë mënyrë ta ruaj nga dënimi i Tij … Gjithashtu, do të obligohej që varfërinë e njeriut ta ndërrojë me pasuri,
dëshpërimin me hare, vdekjen me mosvdekje e të tjera. (MO)
“Zoti nuk është i obliguar në asgjë. Ai është krijues i botës. Si, atëherë, Ai të obligohet me diç.” (Es-Sujuti, po aty,
fq. 20). (NI) 12
(Sprovimi dhe mirëqenia në varr)
عي امم ربقلا يف ةعاطلا لهأ ميعنت و نينمؤملا ةاصع ضعبل و نيرفاكلل ربقلا باذعو ىلاعت الله همل هديري و . و ركنم لاؤس و
عمسلا لئادلاب تباثريكن ةي .
Me anë të burimeve tradicionale është konfirmuar ekzistimi i dënimit në varr për ata që nuk
besojnë dhe për disa besimtarë mëkatarë. Me burimet e njëjta është konfirmuar ekzistimi i
mirëqenies në varr për besimtarët e mirë, sikurse edhe marrja në pyetje të të vdekurve nga ana e
melekëve Munkir dhe Nekir.[23]
(Ringjallja dhe të vërtetat e tjera të asaj bote)
قح ثعبلاو . قح نزولاو . قح باتكلا و . قح ضوحلا و قح لاؤسلا و . قح طارصلا و .
Po ashtu është e vërtetë se të vdekurit do të ringjallen nga varret e tyre,[24] sikur (është e
vërtetë) edhe matësja e veprave,[25] libri (i jetës)[26], provimi i fundit, burimi (hawdi) i të
Dërguarit[27] dhe ura mbi xhehennem.[28]
23 Shih: El-Kur’an, Kaptinat: El-Mu’minu, 46; El-Me’arixh, 25; Ibrahim, 27.
I Dërguari a. s. ka folur: “Pastrohuni nga urina, sepse për moskujdes nga ajo ndytësi është paraparë dënimi në
varr.”
Gjithashtu ka thënë: “Në varr të vdekurit do t’i vijnë dy melekë, të fuqishëm dhe të rreptë, me emrin Munkir dhe
Nekir.”
Mu’tezilitët dhe disa rafiditë nuk besojnë në dënimin ose lumturinë në varr dhe konsiderojnë se aty i vdekuri
është sikurse një lëndë e rëndomtë, i cili nuk ndien aspak. Duke u shërbyer me logjikën vetjake të të gjykuarit
racional, kanë mohuar ajete të shumënumërta kur’anore dhe hadithe të të Dërguarit a. s., të cilët flasin mbi këtë.
(MO)
Krhs.: El-Maturidi,, po aty, fq. 33; Ebu Hanife, Kitab’ul-vasijjeh, po aty, fq. 55. Gjithashtu: Ni’met Sidkij, El-
Xheza’u: El-Xhennetu we’n-Naru, El-Kahiretu, 1975, fq. 7 e tutje. (NI)
24 Er-Rra’d, 16; Esh-Shu’ara, 78-79 e të tjera. (MO)
Krhs.: El-Maturidi, Edukata islame, nr. 46-47/1986, po aty, fq. 33-34. dhe Et-Tewbe, 101; Et-Tur, 47; Es-Sexhdeh,
21 e të tjera dhe fusnota 82 në fq. 44. Gjithashtu: Es-Sujuti, po aty, fq. 20. (NI)
25 El-A’raf, 8-9.
‘Mizani’ është nocion për vlerësimin e veprave të njerëzve, që mendja e njeriut është e paaftë të kuptojë.
Mu’tezilitët e mohojnë “peshojën” (mizanin), sepse, sipas tyre, veprat janë aksidentale dhe është e pamundur të
maten. Më tej thonë, pasi që veprat janë të shkruara në Libër dhe është dhënë vlerësimi i tyre: ”të mira ose të
këqia”, nuk ka kurrfarë nevoje për “matjen” e tyre të re. (MO)
El-Maturidi, po aty, fq. 33. Shih: Es-Sujuti, po aty, fq. 21; Imam Ahmed Ibn Hanbel, Odgovor xhehmijama i
zindicima, Islamska misao, IX/1987, nr. 105-106, Sarajevë, fq. 20. (NI)
26 Kur’ani flet mbi Librin e jetës në disa vende: “Dhe secilit njeri atë që e ka bërë do t’ia varim në qafë dhe në
ditën e Gjykimit do t’ia tregojmë një Libër të hapur. Lexo librin tënd …” (El-Isra’, 13-14). 13
قح ةنجلا و . قح رانلاو . ه و امهلهأ ىنفي ا و ناينفت ا ناتيقاب ناتدوجوم ناتقولخم ام .
Xhenneti është e vërtetë, xhehennemi gjithashtu; janë të krijuar dhe ekzistojnë, do të ekzistojnë
përhershmërisht, sikurse edhe ata të cilët jetojnë në to.[29]
(Mëkati, mosbesimi dhe politeizmi)
رفكلا يف هلخدت ا و ناميِإا نم نمؤملا دبعلا جرخت ا ةريبكلا و . ءاشي نمل كلذ نود ام رفغي و هب كرشي نأ رفغي ا الله و
رئابكلا و رئاغصلا نم .
Mëkati i rëndë[30] besimtarit nuk do t’ia shkatërrojë imanin as që do ta shpie në mosbesim.
“Atij, të cilit libri i vet do t’i jepet nga e djathta, do ta ketë të lehtë llogarinë. Dhe do të kthehet te familja e vet i
gëzuar, kurse ai, të cilit libri i vet do t’i jepet prej pas shpine, do të lutet për shkatërrim dhe do të digjet në zjarr.”
(El-Inshikak, 7-12). (MO)
27 Mbi ‘Burimin’ (hawd) e të Dërguarit flet Kur’ani dhe disa hadithe. Ka mendime se ‘hawd’ është burimi i tij në
Ditën e gjykimit, kurse ‘kewther’ në Xhennet. Disa, po ashtu, thonë: “A e dini ç’është kewtheri? Ai është lumë, të
cilin ma ka premtuar Krijuesi im. Në atë ka të mira të shumta. Ai është burimi rreth të cilit do të grumbullohen
ithtarët e mi …”. Mendimi tjetër thotë se ato janë dy burime të ndryshme: Enesi radija’ll-llahu anhu i tha të
Dërguarit a. s.: - A do të më bëhesh ndërmjetësues në Ditën e Gjykimit? Ai u përgjigj: “Atë ditë do të jem shumë i
zënë.” Enesi i tha: -Ku të të kërkoj? I Dërguari tha: “Më kërko në ‘sirat’, ose te ‘mizani’ ose te ‘hawdi’ …”. Në një
hadith theksohet se të gjithë ithtarët e të Dërguarit do të pijnë ujë nga burimi i tij, përveç atyre të cilët janë bërë
“murtedë” (renegatë) … (MO)
Shih gjithashtu: Es-Sujuti, po aty, fq. 20; Ahmed Ibn Hanbel, po aty, fq. 20. (NI)
28 Es-Sujuti thotë se: “…(sirati është, përkthyesi N. I.) më i hollë se qimja, ndërsa më i mprehtë se shpata…” Es-
Sujuti, po aty, fq. 21. Shih: Ahmed Ibn Hanbel, po aty, fq. 20. (NI)
29 En-Nesefiu e ka ekspozuar qëndrimin e Ehli’s-sunnetit të mbështetur në argumente të shumta e të fuqishme
nga Kur’ani dhe Sunneti. Mu’tezilitët dhe disa të tjerë mendojnë se Xhenneti dhe Xhehennemi nuk janë krijuar
dhe se kjo do të pasojë në Ditën e gjykimit. Në përgjigjet e dijetarëve të ehlu’s-sunnetit theksohen ajetet
kur’anore, siç janë ata mbi qëndrimin e Ademit a. s. dhe Hawwës a. s. në xhennet, pastaj ajetet të cilët
përfundojnë me fjalët: “’Uiddet li’l-muttekin” dhe “’Uiddet li’l-kafirin”, pastaj ajetet nga sureja en-Nexhm, të cilat
flasin mbi Mi’raxhin e të Dërguarit a. s.: “Inde sidret ’ul - munteha”. “Indeha xhennet ’ul - me’va’ ”. Fraksioni i
xhehmitëve e mohon përhershmërinë e xhennetit dhe të xhehennemit, sikurse edhe të asaj që do të ndodhë në ta
dhe thonë se të gjitha këto një ditë do të zhduken, sepse çdo gjë do të zhduket: “Përveç fytyrës së Zotit”. Edhe
deklarata e tyre është në kundërshtim me mësimin burimor islam. (MO).
Shih: Ebu Hanife, Fikh’ul-ekber, po aty, fq. 30; Ebu Hanife, Kitab’ul-vasijjeh, po aty, fq. 55; Es-Sujuti, po aty, fq. 22;
Ahmed Ibn Hanbel, po aty, fq. 20; Ni’met Sidkij, po aty, fq. 71 – 100. (NI)
30 Sipas transmetimit të Ibn Mes’udit mëkatet e mëdha janë: shirki (politeizmi), mbytja e njeriut, shpifja ndaj
femrës së ndershme, prostitucioni, dezertimi, magjia, shpenzimi i pasurisë së bonjakëve, mosdëgjimi i prindërve
dhe mosbesimi. Ebu Hurejre shton: të ngrënit e kamatës, kurse Aliu r. a.: vjedhja, dehja dhe prodhimi i pijeve
dehëse. Disa dijetarë kanë thënë: Çdo mëkat tërheq me vete pasojat, sa më i madh të jetë mëkati, aq më të rënda
do të jenë edhe pasojat. Të tjerët kanë shtuar: Çdo mëkat, i cili kryhet në mënyrë vazhdueshme dhe të
qëllimshme rritet në mëkat të madh, kurse çdo mëkat i cili përcillet me ‘istigfar’ është i vogël. (Et-Taftazani, po
aty, fq. 140).
Në Glosën e veprës së Et-Taftazaniut nga Muslihuddin El-Kesteliu (vdiq më 901 h.) fq. 140-141, mbi mëkatet e
mëdha, shtohet: Mbytja e fëmijës së posalindur nga frika prej varfërisë, prostitucioni me gruan e fqinjit të tij,
ndonëse edhe mbytjet e tjera ose prostitucionet janë mëkat i rëndë. Esh-Shafiu konsideron se sihirbërësi duhet
mbytur, sepse edhe ai mbyt njerëz me magjinë e tij. Aliu r. a. thotë: “Çdo mëkat përcillet me zjarr, me urrejtjen e
Zotit, mallkimin e Tij ose me ndonjë lloj tjetër dënimi.” Juristët islamë konsiderojnë se mëkatet më të rënda janë
ato, për të cilat është përcaktuar dënimi (hadd). Është pyetur Ibn Abbasi: A janë shtatë mëkate të mëdha? Është 14
All-llahu s’do ta falë politeizmin, ndërsa të gjitha mëkatet e tjera, të vogla dhe të mëdha, do t’ia
falë kujt të dëshirojë.[31]
غصلا ىلع باقعلا زوجي و رفك لاحتساا و لاحتسا نع نكت مل اذإ ةريبكلا نع وفعلا و ةري .
Është i mundur dënimi për mëkatin e vogël sikurse edhe falja për mëkatin e madh, me
përjashtim të rastit kur është lejuar ajo që Zoti e ka ndaluar, sepse kjo është (e barabartë) me
kufrin.[32]
شلاو رلل ةتباث ةعاف رابخأا نم ضيفتسملاب رئابكلا لهأ قح يف رايخأا و لس .
Ndërmjetësimi (esh-shefa’atu) i të dërguarve të Zotit të madhëruar dhe besimtarëve të mirë për
mëkatarët e mëdhenj është konfirmuar në bazë të transmetimeve të sakta.[33]
رانلا يف نودلخي ا نينمؤملا نم رئابكلا لهأ و .
Besimtarët – mëkatarë të mëdhenj nuk do të mbesin amshueshmërisht në xhehennem.[34]
përgjigjur: Numri i tyre është më afër shtatëqindëshit. Nuk ka mëkat të rëndë nëse pendohesh, e as mëkat të
vogël nëse e përsërit (me ngulm). (MO)
Es-Sujuti thekson: “Besojmë se mëkati nuk e fshin besimin. Mëkatari nuk bëhet kafir, as diç ndërmjet.” (Es-Sujuti,
po aty, fq. 22). (NI)
31 Mu’tezilitët mësojnë se besimtari – mëkatar është në “ndërvend” (El-menzilu bejne menziletejni), as besimtar,
as jobesimtar. Harixhitët pohojnë se njeriu me kryerjen e mëkatit, qoftë të vogël apo të madh, bëhet jobesimtar.
Këto mendime konsiderohen fraksionuese dhe ulemaja islame i refuzon. (MO)
Shih: Ebu Hanife, Fikh’ul-ekber, po aty, fq. 30. (NI).
32 Deklarata se është ‘hallall’ ajo që është ‘haram’, tërheq me vete kufrin, për shkak se njeriu mohon atë që është
konfirmuar në Kur’an si ndalesë e qartë e Zotit. Lejimi i të ndaluarës ose ndalimi i të lejuarës është karakteristikë
e disa sekteve ekstreme, të cilat janë paraqitur ndërmjet muslimanëve. Një ndër ta janë Mubahijët, të cilët
pohojnë: “Kur njeriu ta arrijë apogjenë e dashurisë ndaj Zotit, ta pastrojë zemrën, ta dallojë lirisht besimin
kundrejt mosbesimit, atë çast për të pushojnë obligimet apo ndalimet. Në një gjendje të tillë s’është i dënueshëm
as mëkati i madh.” Disa pohojnë se personat e këtillë nuk duhet të kryejnë kurrfarë ibadetesh të jashtme, siç janë:
namazi, agjërimi, zekati dhe haxhxhi, pasi këto i zëvendëson meditimi i thellë. Mirëpo, mësime të këtilla janë
shprehje e qartë e tendencave joislame dhe absurditet i qartë. (Shih: Et-Taftazani, po aty, fq. 142. (MO)
Shih: Ebu Hanife, Fikh’ul-ekber, po aty, fq. 28. (NI)
33 Sipas mu’tezilitëve ‘shefa’ati’ do ta anulonte kuptimin e shpërblimit dhe dënimit, të dhënies së llogarisë dhe
drejtësisë së gjykimit të Zotit. Për këtë arsye, ata e mohojnë ‘shefa’atin’, duke e mbrojtur guximshëm qëndrimin e
tyre, pasi të pranuarit e tij do të shpiente drejt dyshimit në korrektësinë e vlerësimit të Zotit për besimin dhe
afarizmin e njerëzve gjatë kësaj jete. Pohimet e tyre janë në kundërshtim me ajete dhe hadithe të shumta
autentike, me të cilat konfirmohet ekzistimi dhe mundësia e shefa’atit në Botën e ardhshme. Ehl’us-sunnitët
konsiderojnë se, në Ditën e gjykimit, do të ketë shefa’at për besimtarët – mëkatarë. Në një hadith Pejgamberi a. s.
ka thënë: “Ndërmjetësimi im do të jetë për mëkatarët e mëdhenj të ummetit tim!” (MO)
Lidhur me këtë shih: Ebu Hanife, Fikh’ul-ekber, po aty, fq. 30; Ebu Hanife, Kitab’ul-vasijjeh, po aty, fq. 56; Es-
Sujuti, po aty, fq. 21; El-Esh’ari, po aty, fq. 12 dhe Ni’met Sidkij, po aty, fq. 32-35. (NI) 15
(Imani / Besimi dhe veprat)
ب رارقإا و ىلاعت الله دنع نم هب ماسلا هيلع يبنلا ءاج امب قيدصتلا وه ناميإا و و اهسفن يف ديازتت يهف لامعأا امأف ه
صقني ا و ديزي ا ناميإا .
Iman (besim) është besimi i sigurtë në atë që i është komunikuar Lajmëtarit të fesë, alejhi’s-
selam, besimi se ky (komunikim) është nga All-llahu i madhëruar dhe kjo bindje të dëshmohet me
deklaratë. Sa i përket veprave, ato rrjedhin nga kjo bindje dhe e shprehin atë. Imani nuk zmadhohet
as zvogëlohet.[35]
لوقي نأ هل حص رارقإا و قيدصتلا دبعلا نم دجو اذإ و دحاو ماسإا و ناميإا و : لوقي نأ يغبني ا و اقح نمؤم انأ : انأ
الله ءاش نإ نمؤم .
Iman dhe Islam është një.[36] Kur njeriu të besojë sinqerisht dhe ta deklarojë këtë, është
korrekte të thotë: “Unë jam besimtar i vërtetë!” Nuk duhet thënë: “Unë jam besimtar – nëse Zoti
dëshiron.”[37]
34 Mu’tezilitët konsiderojnë se mëkatari i madh do të hyjë në Xhehennem dhe se nuk do të dalë më kurrë prej aty,
ndërsa sa ata të cilët pendohen dhe ata me mëkate të vogla do të lirohen plotësisht nga përgjegjësia për atë që
kanë vepruar. Ehl’us-sunneti është i bindjes, në pajtim me ajetet e fundit të sures El-Zilzal, se shpërblimi do të
jetë edhe për të mirën më të vogël dhe përgjegjësia edhe për mëkatin më të vogël …. (MO)
35 Me nocionin ‘el-iman’ nënkuptohet ‘et-tasdik’ – besimi i sinqertë, në të cilin nuk ka dëshmim të rrejshëm, as
punë hipokrite. I Dërguari a. s. thotë: “Iman është ta besosh All-llahun” d.m.th. sinqerisht dhe lojalisht. Sa i përket
rritjes dhe zvogëlimit të imanit, në këtë çështje ka mendime të ndryshme. El-Maturidiu, En-Nesefiu dhe
autoritete të tjera të shumta të shkollës maturidite, mbajnë qëndrimin siç është theksuar në tekst. (MO)
Shih: Ebu Hanife, Kitab’ul-vasijjeh, po aty, fq. 51-52; El-Esh’ari, po aty, fq. 12 (“Pohojnë se imani është fjalë dhe
vepër, se zmadhohet dhe zvogëlohet…”, fq. 12. (NI)
Ahmed Ibn Hanbeli thekson: “Besimi është fjalë dhe vepër. Zmadhodhet dhe zvogëlohet. Rritet nëse veprohet
mirë. Zvogëlohet nëse veprohet keq. Njeriu del nga imani në islam. Nga islami asgjë nuk mund ta nxjerr përveç
shirkut (politeizmit) në Zotin xh. sh., ose refuzimit të njërës prej obligimeve të Tij, duke mos besuar në të. …”
(Ahmed Ibn Hanbel, po aty, fq. 19). (NI)
El-Bagdadi në “Usulu’d-din” fq. 252-253 shprehimisht thekson se besimi mund të zmadhohet e nëse zmadhimi
është i mundur, kjo do të thotë se ai, tek individi tek i cili është rritur, në çastin e rritjes ka qenë i zvogëluar.”
(Omer Nakiçeviq, Hasan Kafija Prushçak – pionir arapsko islamskih nauka u Bosni i Hercegovini, Sarajevë, 1977,
fq. 126. (NI)
Hasan Kafija Prushçak konsideron se nuk mund të ketë zmadhim as zvogëlim, por forcim ose dobësim. H. Kafija,
Rawda al-gannat fi usuli-l-i’tikadat, Sarajevë, 1940, Kalendar Gajret za 1940, fq. 34-63, cituar sipas: Omer
Nakiçeviq, po aty, fq. 126. (NI)
36 ‘Islam’ është përkushtim, dorëzim i plotë në kryerjen e dispozitave dhe detyrave fetare, ndërsa vlefshmëria e
tyre është e kushtëzuar nga kryerja e sinqertë (et-tasdik), që në të vërtetë është imani. (MO)
Krhs.: Ebu Hanife, Fikh’ul-ekber, po aty, fq. 29; “Islam nuk është … i njëjtë çka është iman.” El-Esh’ari, po aty, fq.
12. (NI)
37 Të dyshohet në besimin vetjak është aspekt i mosbesimit. Pejgamberi a. s. ka thënë se “bindja e fuqishme në fe”
(jekin) është vlera më e madhe të cilën njeriu mund ta ketë. 16
(Njerëzit fatlumë dhe fatkëqinj)
دعسي دق ىقشلا و ىقشي دق ديعسلا و .
Fatlumi (mund të bëhet) fatkeq, kurse fatkeqi fatlum.[38]
اعت الله تافص نم امه و ءاقشإا و داعسإا نود ةواقشلاو ةداعسلا ىلع نوكي رييغتلاو هتافص ىلع ا و الله ىلع ريغت ا و ىل .
Ndryshimi ndikon momentalisht në gjendjen e fatit ose fatkeqësisë së njeriut, duke mos pasur
karakter vazhdimësie, sepse fundi i sendeve i përket vetëm Zotit të madhëruar. Prandaj, të
fatlumësuarit dhe të fatkeqësuarit e dikujt, janë dy atribute hyjnore, ndërsa ndërrimi momental i
gjendjes nuk ndikon te Zoti dhe atributet e Tij.[39]
(Pejgamberët dhe pejgamberia)
نم و نيرشبم رشبلاىلإ رشبلا نم اسر ىلاعت الله لسرأ دق و ةمكح لسرلا لاسرإ يف و هيلإ نوجاتحي ام سانلل نينيبم و نيرذ
لا تازجعملاب مهديأ و نيدلا و ايندلا رومأ نم تاداعلل تاضقان . ملس و هيلع الله ىلص دمحم مهرخآ و ماسلا هيلع مدآ ءايبنأا لوأ و
يمستلا يف ددع ىلع رصتقت ا نأ ىلوأا و ثيداحأا ضعب يف مهددع نايب يور دق و ىلاعت الله لاق دق و ة ( انصصق نم مهنم
كيلع صصقن مل نم مهنم و كيلع . ) مهنم وه نم مهنم جرخي وأ مهنم سيل نم مهيف لخدي نأ ددعلا ركذ يف نمؤي ا و . مهلك و
م اوناك نيحصان نيقداص ىلاعت الله نع نيغلبم نيربخ . ماسلا هيلع دمحم ءايبنأا لضفأ و .
Në dërgimin e pejgamberëve ekziston urtësi. All-llahu i dërgoi pejgamberët nga vetë njerëzit, si
transmetues të lajmeve të gëzueshme dhe qortues, t’ua shpjegojnë njerëzve atë që u nevojitet nga
fusha e fesë dhe e kësaj bote.
Transmetohet një transmetim nga Ibn Omeri, sipas të cilit ai ka dëshiruar ta presë një dele, e kalimtarin e parë që
kaloi e pyeti: “A je besimtar?” Ky u përgjigj: “Jam, nëse Zoti do!” Në këtë rast Ibn Omeri u përgjigj: “Ti nuk mund
ta presësh kurbanin tim, sepse po dyshon në besimin tënd.” El-Kesteli, Glosa …, fq. 163). (MO)
Shih: Ebu Hanife, Fikh’ul-ekber, po aty, fq. 31. (NI).
38 D.m.th. duke e ndërruar bindjen e vet. Shih: ajetin 38 të sures El-Enfal. (MO)
39 Çdo gjë është në vullnetin e Zotit. Gjendja vezulluese dhe momentale e fatit nuk është garancë për vazhdimin e
saj, pasi kjo gjendje shprehet në efikasitetin e caktimit të Zotit. Pejgamberi a. s. ka thënë: “Fatlum është ai, që
është i fatshëm në barkun e nënës së tij …”, hadithi tjetër flet se pas 120, ditësh meleku ia frymëzon shpirtin
embrionit në uterus dhe nga ai çast e përcjellin katër paracaktime: furnizimi, çasti i vdekjes, punët që do t’i
punojë dhe fati ose fatkeqësia. (Buhariu dhe Muslimi. Shih: El-Erbe’un li’n-Nevevij, el-Kahiretu, 1953, fq. 20).
(MO)
Shih: Er-Rra’d, 38. (NI) 17
Lajmëtarët e fesë zotëronin me mu’xhize me përmbajtje jo të rëndomtë.
Lajmëtari i parë i fesë ishte Ademi a. s., kurse i fundit ishte Muhammedi a. s. Në disa hadithe
theksohet numri i tyre.[40] Më e rëndësishme është që të mos zvogëlohet numri i atyre të cilët janë
përmendur me emër.
All-llahu i madhëruar thotë: “Për disa prej tyre të kemi rrëfyer, kurse për disa jo.”[41] Nuk
duhet besuar në atë numër të dërguarish, i cili është jasht numrit të tyre, e as të dyshohet se dikush
(nga të dërguarit) nuk është i dërguar, ndërkohë që është; të gjithë ata kanë pranuar lajmërime dhe
komunikime nga All-llahu dhe kanë qenë plotësisht të sinqertë duke u ndarë këshilla njerëzve.
Më i zgjedhuri ndër ta është Muhammedi a. s.
(Mbi engjëjt)
ةثونأ ا و ةروكذب نوفصوي ا و هرمأب نولماعلا ىلاعت الله دابع ةكئاملا و .
Engjëjt janë krijesa të Zotit të madhëruar (‘ibadull-llah), të cilët i kryejnë plotësisht
urdhërat.[42]
Për ta nuk mund të thuhet se janë të gjinisë mashkullore apo femërore.[43]
40 Hadithet, të cilat përmendin numrin e lajmëtarëve të fesë (el-enbija) dhe të të dërguarve, (rusul) janë të
shkallëve të ndryshme. Të përmendim dy:
- Është pyetur Muhammedi a. s. mbi numrin e të dërguarve, e ai është përgjigjur: “Njëqind e njëzet e katër mijë!”
Në pyetjen e njëjtë në hadithin e dytë thuhet: “Dyqind e njëzet e katër mijë të dërguar.” (Shih: Et-Taftazani, po
aty, fq. 169).
- Et-Taberaniu thekson nga Ebu Dherri r. a. hadithin vijues: “Kam thënë” -’O i Dërguari i Zotit, sa lajmëtarë të fesë
(nebijë) ka pasur’? Është përgjigjur: “Njëqind e njëzet e katër mijë.” Sa nga ai numër ka pasur të dërguar (rusul)?
“Treqind e trembëdhjetë …”. (Krhs.: Adem El-Eluri, Broj nebijja i resula, Islamska misao, VI/1984, nr. 71,
Sarajevë, fq. 20-21. (MO)
Shih: Sulejman Omer el-Eshkar, Pejgamberët dhe shpalljet, Shkup, 1421-2000, fq. 244.
41 El-Mu’minu, 78. Më tepër mbi këtë shih: Adem el-Eluri, Nubuvvet i risalet kod slijedbenika islama, Islamska
misao, VI/1984, nr. 72, Sarajevë, fq. 11. (MO)
Krhs.: Es-Sujuti, po aty, fq. 20. (NI)
42 “… janë vetëm robër të nderuar.” (El-Enbija, 26). (MO).
43 Politeistët kanë pohuar se melekët janë vajza të Zotit: “All-llahut i përshkruajnë vajza – Qoftë lavdëruar! …”
(En-Nahl, 57). (MO) 18
(Librat)
هديعو و هدعو و هيهن و هرمأ اهيف نيب و هئايبنأ ىلع اهلزنأ بتك ىلاعت لِلّ و .
All-llahu i madhëruar ua ka dërguar Librat (Shpalljet) e Tij të dërguarve (alejhim’us-selam), në
të cilat ua ka shkoqitur urdhëresat dhe ndalesat e Veta, ua ka shkoqitur premtimet dhe
kërcënimet.[44]
(Gjërat e mbinatyrshme)
إ هصخشب ةظقيلا يف ملس و هيلع ىلاعت الله ىلص الله لوسرل جارعملا و قح ىلعلا نم ىلاعت الله ءاش ام ىلإ مث ءامسلا ىل .
Gjatë Mi’raxhit Pejgamberi i Zotit (s.a.v.s.) ka qenë në gjendje të zgjuar, dhe ka udhëtuar
trupërisht në Qiell, kurse prej aty drejt vendit më të lartësuar, atje ku ka dëshiruar All-llahu. Kjo
është e vërtetë e pakontestueshme.[45]
فاسملا عطق نم يلولل ةداعلا ضقن قيرط ىلع ةماركلا رهظتف قح ءايلوأا تامارك و ماعطلا روهظ و ةليلقلا ةدملا يف ةديعبلا ة
بارشلا و مجعلا و دامجلا ماك و ءاوهلا يف ناريطلا و ءاملا ىلع يشملا و ةجاحلا دنع سابللا و نوكي و ءايشأا نم كلذ ريغ و ءا
م دحاول ةماركلا هذه ترهظ يذلا لوسرلل ةزجعم كلذ هتنايد يف اقحم نوكي نأو اإ ايلو نوكي نل و يلو هنأ اهب رهظي هنِأ هتمأ ن
هلوسر ةلاسرب رارقإا هتنايد و .
Kerametet[46] e evlijave[47] janë të vërteta. Të shfaqurit e tyre u kundërvihen shfaqjeve të
rëndomta siç janë: kalimi i largësive për një kohë jo të zakonshme,[48] furnizimi me ushqim, pije
44 Shih: Dr. Ma’ruf Davalibi, All-llahova poslanica ljudima, Islamska misao, III/1981, nr. 34, Sarajevë, fq. 17-20;
Kemal Tarizi, Vahj i zavrsetak poslanstva u islamu, Islamska misao, II/1980, nr. 21, Sarajevë, fq. 7-14; El-
Maturidi, Edukata islame, nr. 44-45, po aty, fq. 35-36. (MO & NI)
45 Me fjalët “në gjendje të zgjuar” d.m.th. të njëmendtë, autori konfirmon se Mi’raxhi ka qenë edhe fizikisht edhe
shpirtërisht, e jo në ëndërr siç mendojnë disa: - Muaviu r. a. është pyetur mbi Mi’raxhin, e ai është përgjigjur: “Ky
ka qenë vegullim i bukur.” Në këtë numërohet edhe transmetimi nga Aisheja r. anha, e cila ka thënë: “Trupi i të
Dërguarit në natën e Mi’raxhit nuk është humbur (nga shtrati).” En-Nesefiu me fjalët “ku ka dëshiruar All-llahu” i
hedh poshtë parashtrimet e ndryshme të selefistëve, të cilët thonë: ka qenë në xhennet, tek Arshi, në kufij të
kësaj bote e të ngjashme. (Gjerësisht shih: Dr. Abdulhalim Mahmud, Isra i Mi’raxh, Sarajevë, 1995, fq. 27-49; Dr.
Abdulhamid Shehata, Istorijat israa, Islamska misao, nr. 30, Sarajevë, fq. 30-31. (MO)
Krhs.: Ebu Hanife, Fikh’ul-ekber, po aty, fq. 32; Es-Sujuti, po aty, fq. 21. (NI)
46 Kerameti është atribut, vepër, shfaqje apo çudi e mbinatyrshme, e cila është karakteristike vepër për njerëzit e
mirë dhe të lartë fetarë. Sipas: Abdullah Shkaljiq, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevë, 1973, fq. 406. 19
dhe rroba në rast nevoje[49] si dhe ecja mbi ujë dhe fluturimi nëpër atmosferëm, të folurit me botën
inorganike dhe animale dhe shfaqjet e tjera jo të rëndomta.
Shfaqja e gjerave mbinatyrore nga ana e individëve është mu’xhizeja e Pejgamberit a. s., së
cilës duke iu falënderuar sendërtohen kerametet e ithtarëve të tij, sepse kerameti është pasojë e saj
dhe vërtetim se i përmenduri është ‘velij’. Ai nuk mund ta ketë këtë rang deri atëherë kur të mos i
nënshtrohet plotësisht Pejgamberit dhe nuk arrin bindje (me zemër dhe gjuhë) se misioni i tij është i
vërtetë.[50]
(Mbi vlerën e trashëgimtarëve të Pejgamberit)
انيبن دعب رشبلا لضفأ و ت الله يضر ىضترملا يلع مث ِنيرونلا وذ نامثع مث قورافلا رمع مث قيدصلا ركبوبأ مهنع ىلاع
نيعمجأ . ب مث ةنس نوثاث ةفاخلا و اضيأ بيترتلا اذه ىلع ةتباث مهتفاخ و ةرامإ و كلم اهدع .
Njeriu më i dalluar pas të Dërguarit tonë (s.a.v.s.) është Ebu Bekr Es-Siddiku, pastaj Umer El-
Faruku, pastaj Uthman Dhu’n-Nurejni dhe Ali El-Murteda-ja, kënaqësia e Zotit qoftë mbi të gjithë
ta. Hilafeti (Sundimi) i tyre është i qëndrueshëm me vend, gjithashtu, me rendin e theksuar, në
gjatësinë e përgjithshme është prej 30 vitesh, e më pas filloi monarkia dhe principatat (emiratet).[51]
“Istidraxh” është vepër e kundërt me kerametin, ndërsa vetëm formalisht janë të njëjta. Kjo është vepër, me të
cilat shërbehen gënjeshtarët dhe mashtruesit, siç qe Musejleme el-Kedhdhabi, i cili ka dëshiruar ta tregojë
“çudinë” e vet te njeriu i verbër, me ç’rast të mjerit ia ka verbuar edhe në syrin tjetër. (Shih: El-Kesteliu, Glosa në
Komentin e Akaidit të En-Nesefiut, po aty, fq. 175. (MO)
Krhs.: El-Maturidi, Edukata islame, nr. 46-47, fq. 36-37; Ebu Hanife, Fikh’ul-ekber, po aty, fq. 29; Es-Sujuti, po aty,
fq. 20. (NI)
Shih: Ebu Kasim Hibbetullah el-Lalokai, Allahove evlije i njihovi kerameti, Visokë, 2001.
47 ‘Velijj’ (shm. evlija’) është njeriu jashtëzakonisht i devotshëm, posedues i atributeve dhe çudive të
mbinatyrshme, njeri i shenjtë, i mirë, sipas: Abdullah Shkaljiq, po aty, fq. 273 dhe 406; ai është gnostik, “arif bi’l-
lahi we sifatihi”, besimtar shembullor dhe praktikues në fe … (et-Taftazani, po aty, fq. 175). (MO)
48 Sikur që është transferimi i fronit të mbretëreshës Belkis, nga ana e shokut dhe ministrit të Sulejmanit a. s. Asif
b. Berkiut, me shpejtësinë më të madhe se sa të mbyllurit e syrit, për çka flet edhe Kur’ani: En-Neml, 40. (MO)
49 Sikur rasti me Merjemen r. a., për çka flet Kur’ani: “Sa herë që hynte Zekerija te ajo, në tempull, gjente ushqime
te ajo.” (Ali Imran, 37). Mendimi se ky është mistifikim i tepruar i të poseduarit të ushqimit tek Merjemeja është
pa kurrfarë baze. Shih: (Husein Gjozo), Prevod Kur’ana s komentarom, III, Sarajevë, 1976, fq. 244. (MO)
50 Thënë shkurt, shfaqjet e mbinatyrshme “el-emru hariku li’l-adeti” i përshkruhen mu’xhizes së të Dërguarit a. s.,
pa marrë parasysh, a vijnë ato nga ana e tij apo prej individëve ndërmjet ithtarëve të tij, të gjitha këto shkojnë në
llogari të konfirmimit të vërtetësisë së misionit dhe pejgamberisë së tij. Mu’xhizeja mund të vërtetohet vetëm
nëpërmjet pejgamberëve, gjatë kohës së pejgamberit dhe pas tij, çfarë konsideron edhe El-Maturidiu. (MO)
El-Maturidiu, po aty, nr. 46-47, fq. 36. (NI)
Gjithashtu shih: El-Bagdadi, Usulu’d-din, (Fi keramet’il-evlijai), Lahor, Pakistan, fq. 184-185; Imam Ibn Es-Subki,
Tabekat’ush-shafi’ijjeti ‘ul-kubra, II, fq. 59-77; Ibn Tejmijjeh, po aty, fq. 84 etj. (MO)
51 Shih: El-Maturidij, po aty, nr. 46-47, fq. 38; Ebu Hanife, Fikh’ul-ekber, po aty, fq. 28; Ebu Hanife, po aty, fq. 53-
54; Es-Sujuti, po aty, fq. 23. (NI) 21
(Kushtet për Imamin / Sunduesin)
وقي مامإ نم مهل دب ا نوملسملاو و مهتاقدص ذخأ و مهشويج زيهجت و مهروغث دس و مهدودح ةماقإ و مهماكحأ ذيفنتب م رهق
تاعزانملا عطق و دايعأا و جحلا ةماقإ و قيرطلا عاطق و ةصصلتملا و ةبلغتملا ىلع ةمئاقلا تاداهشلا لوبق و دابعلا نيب ةعقاولا
كلذ وحن و مئانغلا ةمسق و مهل ءايلوأ ا نيذلا راغصلا و رئاغصلا جيوزت و قوقحلا .
Bashkësia muslimane është e obliguar të ketë imam (sundues), i cili do të kujdeset për ligjin,
shtetin dhe për sigurimin e kufijve të tij, për gatishmërinë e forcave të armatosura, për tubimin e
zekatit, pamundësimin e aktiviteteve të tundonjësve, hajnave dhe pretarëve, do të organizojë haxhin
dhe festat, do të arbitrojë në gjykime dhe konflikte midis njerëzve, do të pranojë dëshmimet me
qëllim të sendërtimit të drejtë të së drejtës së njerëzve, do të kurorëzojë të rinjtë të cilët janë pa
përkujdesje dhe do të kujdeset për kushtet normale të hyrjes në martesë të atyre të cilët nuk kanë
kujdestarë, do të bëjë ndarjen e plaçkave të luftës, e të tjera.[52]
ارظتنم ا و ايفتخم ا ارهاظ مامإا نوكي نأ يغبني مث .
Ardhja deri te sunduesi duhet të jetë e lirë për të gjithë njerëzit, e jo të jetë e paarritshme. Nuk
mund të jetë imam ai i cili është ‘jopublik’ (i zhdukur) dhe të pritet ardhja e tij e sërishme.[53]
الله يضر يلع داوأ و مشاه ينبب صتخي ا و مهريغ نم زوجي ا شيرق نم نوكي و نأ مامإا يف طرتشي ا و هنع ىلاعت
اسئاس ةياولا لهأ نم نوكي نأ طرتشي و هنامز لهأ لضفأ نوكي نأ ا و اموصعم نوكي راد دودح ظفح و ماكحأا ذيفنت ىلع ارداق
و ماسلا ملاظلا نم مولظملا فاصنإ .
Përparësi ka imami nga fisi Kurejsh, në krahasim me kandidatët nga fiset tjera,[54] duke mos u
dhënë privilegje Hashimijve ose pasardhësve të Aliut r. a.[55] Nuk është kusht që imami të jetë i
Ibn Hanbeli pohon: “Duhet ruajtur nga të ekspozuarit e negativiteteve të shokëve të Resulu’ll-llahut. Duhet folur
mbi veprat e tyre të mira dhe duhet ruajtur nga diskutimi mbi mosmarrëveshjet e tyre.” (Ahmed Ibn Hanbeli, po
aty, fq. 20. (NI)
52 Sipas Ibn Haldunit ekzistojnë katër kushte për kryerjen e funksionit të halifit apo sunduesit: dituria, drejtësia,
aftësia dhe shqisat dhe organet e shëndosha, sepse ata ndikojnë në vlerësim – gjykim dhe veprimtari. Aplikimi i
ligjeve të Zotit është i kushtëzuar me dituri, kush nuk i njeh nuk mund ta kryej këtë funksion. Imami i kontrollon
të gjithë të tjerët … Aftësia ekziston në mundësinë e të shqiptuarit të dënimit, gatishmërisë për luftë dhe
shkathtësisë luftarake, në të vlerësuarit korrekt të situatës politike …, Shqisat dhe organet e shëndosha i
mundësojnë efikasitetin në veprimtarinë shtetërore . (Ibn Haldun, Mukaddima, Sarajevë, 1982, fq. 66. Gjithashtu
krahaso: Omer Nakiçeviq, po aty, fq. 135-136. (MO)
Krhs.: El-Maturidij, po aty, nr. 46-47, fq. 39. (NI)
53 Nëse nuk është i pranishëm, nuk mund t’i kryej detyrat e tij. Autori i kundërvihet mësimit të shi’itëve mbi
imamin e pritur Muhammed el-Kaim El-Muntadher el-Mehdiun, i cili është zhdukur dhe të cilin e presin, duke
besuar në kthimin e tij, në mënyrë që të sundojë ndaj njerëzve dhe ta vë drejtësinë e plotë në Tokë. (MO)
54 Autori mbështetet në hadithin e Muhammedit a. s., i cili është: “Imamët janë nga Kurejshitët.” Ky ka qenë
qëndrimi i përgjithshëm i muslimanëve në ditën e Thekifit. Kur primati i Kurejshitëve ra, joarabët e fituan 21
pagabueshëm,[56] as të jetë më i miri ndër bashkëkohësit e vet.[57] Kushti i vetëm është t’i zotërojë
kualitetet e domosdoshme e të nevojshme për sundues,[58] të t’i kontribuojë tempos së zhvillimit të
Bashkësisë, të jetë i fuqishëm në mbrojtjen e ligjshmërinë së Shtetit, pacenueshmërisë së kufijve të
tij dhe t’i sigurojë të drejtat e atyre, të cilët dikush i ka dëmtuar.
روجلا و قسفلاب مامإا لزعني ا و . رجاف و رب لك فلخ ةاصلا زوجي و . ناميإا ىلع تام اذإ رجاف و رب لك ىلع يلصن و
.
Imami nuk ndërrohet për shkak të mëkatit ose për shkak të zbatimit të autarkisë.[59] Pas çdo
imami, qoftë ai i mirë apo i keq, lejohet falja e namazit,[60] për këtë arsye ne ia falim xhenazen
çdonjërit (besimtar) qoftë ai i mirë apo jo, nëse vdesë si besimtar.[61]
kontrollin në shtet, kështu që ka pasur gjithnjë e më pak, të atillë, të cilët e kanë theksuar këtë kusht … (Ibn
Haldun, po aty, fq. 67. (MO)
Krhs.: El-Maturidij, po aty, fq. 39. (NI)
55 Shi’itët e konsiderojnë legal vetëm pushtetin e Aliut r. a. dhe të pasardhësit të tij. Këtë mendim nuk e pranojnë
muslimanët e tjerë. (MO)
Krhs.: El-Maturidij, po aty, fq. 39. (NI)
56 Sipas mendimit shi’it, imamët janë të pagabueshëm … (MO)
Krhs.: El-Maturidij, po aty, fq. 39. (NI)
57 Ndërsa harixhitët përkrahin qëndrimin se imami duhet të jetë më i miri ndër të gjithë muslimanët, përndryshe
nuk do të ishte i denjë ta merrte pozitën e sunduesit. (MO)
58 Të jetë musliman, i lirë, mashkull, i mençur dhe i moshës madhore. (MO)
Krhs.: El-Maturidij, po aty, fq. 39. (NI)
59 Imam Shafiu konsideron se duhet të ndërrohet ai sundues, i cili i thyen rregullat fetare dhe zhvillon dhunë ndaj
njerëzve. Për këtë arsye, vazhdon ai, asnjë ‘fasik’ nuk mund ta përcjellë këtë detyrë, pasi ai që nuk ka kontroll
ndaj vetes, nuk mund ta ketë ndaj nënshtetasve të tij. Imami Ebu Hanife është më tolerant dhe shkon deri te
kufiri, kur sunduesi do të lejonte që babai ta kurorëzojë vajzën e tij, atëherë ai duhet të përmbyset dhe të thirret
në përgjegjësi … (Et-Taftazani, po aty, fq. 186). (MO)
60 Qëndrimi i shqiptuar në bazë të hadithit të Pejgamberit: “Falnu pas çdo imami qoftë ai i mirë apo i keq.”
Dijetarët muslimanë këtë qëndrim e kanë përpunuar deri në detaje. Mu’tezilitët thonë se pas imamit ‘fasik’
namazi nuk është i pranuar, sepse ai është në ‘ndërvend’, deri sa nuk pendohet. (MO)
Krhs.: El-Maturidij, po aty, fq. 39; Ebu Hanife, Fikh’ul-ekber, po aty, fq. 281. (NI)
61 Muhammedi a. s. ka thënë: “Mos ia lëni (pa ia falë) namazin (e xhenazes) asnjë ithtari të Kibles.” Në këtë
qëndron pikëmbështetja për të gjithë ata, të cilët thonë se musliman është çdonjëri, i cili në namaz kthehet drejt
Kibles. 22
(Mbi as’habët)
ب اإ ةباحصلا ركذ نع فكن و ريخ . ةنجلاب ماسلا هيلع يبنلا مهرشب نيذلا ةرشبملا ةرشعلل ةنجلاب دهشن و .
Mbi shokët e të Dërguarit të Zotit (as’habët) duhet folur vetëm mirë.[62] Dëshmojmë se në
xhennet (do të hyjnë) dhjetë (as’habë) të zgjedhur, të cilët i ka gëzuar me këtë lajm Pejgamberi a.
s..[63]
(Mes’hi dhe nebidhi)
رضحلا و رفسلا يف نيفخلا ىلع حسملا ىرن و . رمتلا ذيبن مرحن ا و .
Mes’hin mbi mestve e konsiderojmë të drejtë gjatë udhëtimit sikurse edhe në shtëpi,[64] ndërsa
nuk e konsiderojmë të ndaluar nebidhin (lëngun) nga hurma.[65]
62 Pejgamberi a. s. e ka ndaluar ofendimin ndaj as’habëve: “Mos i ofendoni shokët e mi, sepse sikur dikush prej
jush të ndajë ar në madhësinë e malit Uhud, nuk do ta arrijë vlerën e tyre.” El-Nevbahti konsideron se Abdullah
ibn Sebe’ ka filluar i pari t’i ofendojë tre halifët e parë, pastaj pejgamberin dhe familjen e tij të nderuar, gjë që e
pranojnë edhe shi’itë të shumtë, dhe një raport i tillë ndaj disa as’habëve ruhet deri në ditën e sotme. Ihsan Ilahi
Zahir, Esh-Shi’a we’s-sunne, Lahor, Pakistan, 1981. (MO)
Krhs. : Es-Sujuti, po aty, fq. 23 (As’habët tjerë dhe maturia e as’habëve). NI)
63 Hadithi i Pejgamberit a. s. është: “Në Xhennet do të hyjnë: Ebu Bekri, Umeri, Uthmani, Aliu, Talhau, Zubejri,
Abdurrahman ibn Awfi, S’ad ibn Ebi Vekasi, Sa’d ibn Zejdi dhe Ebu Ubejde ibn el-Xherrahu.” Në hadithin tjetër,
theksohet se Fatimeja është e para ndër xhennetlinjt, kurse Hasani dhe Husejni të parët ndër të rinjët e
Xhennetit. Muhammed Ali El-Kutb, El-Asheret’ul-mubeshsherune bi’l-xhenneti, Damask, fq. 204. (MO)
Krhs.: Es-Sujuti, po aty, fq. 23. (NI)
64 Ithtarët e disa fraksioneve, abdestin me mes’h, e konsiderojnë të gabueshëm. Et-Taftazaniu thotë: “Kush e
mohon mes’hin mbi mestve është heretik (ehl’ul-bid’a).” Është pyetur Enes ibn Maliku mbi disa karakteristika të
Ehl’us-sunnet ve’l-xhemaatit dhe ka thënë: “Të duhen dhe të respektohen personat (ose dijetarët) e vjetër, të
mos ofendohen miqtë dhe të bëhet mes’hi mbi mestve.” El-Kerhi thotë se i frikësohet heretizmit të atij njeriu, i
cili nuk e pranon mes’hin, sepse hadithet e Pejgamberit a. s. mbi këtë janë në shkallë të tewaturit. (Et-Taftazani,
po aty, fq. 188). (MO)
Krhs.: Ebu Hanife, Fikh’ul-ekber, po aty, fq. 28; Ebu Hanife, Kitab’ul-vasijjeh, po aty, fq. 54-55. Ibn Hanbeli thotë:
“Fërkimi, mes’hi mbi mestve, për udhëtarin zgjatë 3 ditë dhe aq netë, kurse për vendasin vetëm një ditë dhe një
natë.” Ahmed Ibn Hanbeli, po aty, fq. 20. (NI)
65 Në fillim të misionit të tij Pejgamberi këtë pije e ka ndaluar, sepse njerëzit nga ajo bënin verë, ndërsa kur kjo
frikë pushoi, e lejoi sërish. Shi’itët këtë pije edhe më tej e mbajnë të ndaluar. (Et-Taftazani, po aty, fq. 188). (MO) 23
(Askush nuk është liruar nga urdhëresat dhe ndalesat)
ءايبنأا ةجرد يلو غلبي ا و . ىلإ دبعلا لصي ا و قسي ثيح ط يهنلا و رمأا هنع .
“Veliu” (i dashuri i Zotit) nuk mund ta arrijë asesi rangun e të dërguarve të Zotit.[66] Njeriu nuk
mund ta arrijë atë shkallë (të kerameteve) me të cilën do të lirohej nga urdhëresat dhe ndalesat,
vetëm nëse nuk është mentalisht i shëndoshë dhe në moshën madhore.[67].
رفكب داحلإ نطابلا لهأ اهيعدي ناعم ىلإ اهنع لودعلا و اهرهاوظ ىلع صوصنلا و .
Tekstet kur’anore dhe të haditheve (en-nusus) duhet pranuar në kontekstin e tyre literar (ala
dhahiri ha). Konceptimi i tyre në mënyrën e kundërt, sikur ai të cilin e mbajnë ezoteristët e pafe
(batinijjeh), është e barabartë me jobesimin.[68]
(Çka largon nga feja)
رفك صوصنلا درو . رفك ةيصعملا لاحتسا و . و رفك اهب ةناهتسإا . رفك ةعيرشلا ىلع ءازهتسإا و . ىلاعت الله نم سأيلا و
رفك ىلاعت الله نم نمأا و رفك . رفك بيغلا نع هب ربخي امب نهاكلا قيدصت و .
Refuzimi i përmbajtjeve kur’anore-sunnetike (en-nusus) është kufr;[69] konsiderimi i mëkatit si
i lejueshëm është kufr;[70] mburrja me kryerjen e mëkatit është kufr; përçmimi i dispozitave të
sheri’atit është kufr;[71] humbja e shpresës në mëshirën e All-llahut është kufr;[72] të ndjerit i sigurtë
66 Kush do të pohonte se mundet, do të bënte mosbesim. Shih: Ibn Tejmijje, po aty, fq. 48-61. (MO)
67 Një mendim të tillë e mbajnë ekstremistët, duke pohuar se me zbulimin e kuptimeve të fshehta të ajeteve
kur’anore dhe me arritjen e dashurisë së pastër ndaj Zotit, arrihet shkalla ku pushojnë të gjitha urdhëresat ose
ndalesat. (MO)
68 Shi’itët e shumtë, batinitët dhe sufistët ekstremë rekomandojnë hulumtimin e domethënieve të shumta të
Kur’anit. Shi’itët thonë se imamëve të tyre, u është zbuluar bota e sekreteve, sepse ata këtë dituri e kanë
trashëguar nga Pejgamberi. (MO)
69 Këtë na e japin ta kuptojmë ajetet e qarta (muhkem) dhe domethënia e tyre e qartë, për shembull, ringjallja,
sepse kush e mohon këtë do të bënte mosbesim. (MO)
70 Kjo ka të bëjë qoftë me mëkatet e vogla apo të mëdha. (MO)
71 Sepse kjo është shenjë e mohimit ose urrejtjes ndaj islamit. (MO)
72 “… dhe mos e humbni shpresën në mëshirën e All-llahut. Vetëm mosbesimtarët e humbin shpresën në
mëshirën e All-llahut.” Jusuf, 87. (MO) 24
nga dënimi i Zotit është kufr[73] dhe besimi se fallxhori thotë të vërtetën mbi transcendentalen
(gajbin) është kufr.[74]
ءيشب سيل مودعملا و .
Mosekzistuesja është hiç[75]
(Lutja për të vdekurit)
مهل عفن مهنع مهتقدص و تاومأل ءايحأا ءاعد يف و . تاجاحلا يضقي و تاوعدلا بيجي ىلاعت اللهو .
Të vdekurve u ndihmon lutja (duaja) dhe sadakaja, të cilën të gjallët e japin në emër të tyre.[76]
All-llahu i madhëruar i pranon lutjet dhe i plotëson nevojat.[77]
73 “A do të mund të jenë të sigurtë nga dënimi i All-llahut? Dënimit të All-llahut nuk i frikësohet vetëm populli, të
cilin e pret shkatërrimi.” El-A’raf, 99. (MO)
74 Muhammedi a. s. ka thënë: “Kush shkon te falltori dhe e pranon për të vërtetë, atë që ai ia profetizon, atë çast e
ka mohuar Shpalljen të cilën All-llahu ia ka dërguar Muhammedit a. s.”. (Ebu Davudi, Tibb, 21.) (MO)
75 “We’l-ma’dumu lejse bi shej’in”!
Të flitet mbi hiçin (mbi atë që nuk ekziston) (el-ma’dum) sikurse flitet mbi të mundshmen (mumkin) është
absurditet. Mu’tezilitët mbajnë qëndrim se ‘ma’dum’ është fakti i mundshëm i konfirmuar. (MO)
Muhammed Abduhu thotë: “E pamundshmja sipas vetëvetes është ajo që nuk mund të ekzistojë, sepse kategoria
e vetme e saj është mosekzistimi. Sikur ekzistuesja ta përfshinte atë që është e pamundshme, atëherë vetëvetiu
kjo do të çonte deri te humbja e karakteristikës së mosekzistimit. Joekzistuesja absolute nuk ekziston, as që do të
ekzistojë ndonjëherë. Madje edhe mendjes nuk është e mundur t’i paraqitet njëmendësia e saj me ekzistuesen….”
(Muhammed Abduhu, Risalet’ut-tewhid, botimi II, El-Kahiretu, 1981, fq. 33-35. (NI)
76 Mu’tezilitët thonë se Zoti nuk e ndërron vendimin e Tij, sepse sikur t’i pranonte duatë e të gjallëve për të
vdekurit dhe veprat e tjera të mira në dobi të tyre, do të detyrohej ta ndërronte caktimin e Tij, gjë që është
absurditet. Në kundërshtim me qëndrimin e tyre, po theksojmë: “Prej Sa’d ibn Ubadete transmetohet se i ka
thënë të Dërguarit të Zotit: - Më ka vdekur nëna, prandaj, cila sadakë është më e mirë? – Ai u përgjigj: “Uji!” Pastaj
Sa’di e hapi bunarin dhe tha: Këtë po ia destinoj nënës së Sa’dit.” (MO)
Sipas El-Esh’ariut “duaja (lutja) destinuar muslimanëve të vdekur dhe sadaka e dhënë në emër të tyre, pas
vdekjes së tyre, arrin deri tek ata dhe u ndihmon.” (El-Esh’ari, po aty, fq. 12). (NI)
77 “M’u lutni, Unë do t’ju shpërblej!” (El-Mu’minu, 60). (MO)
Pejgamberi a. s. ka thënë: “All-llahu do ta pranojë lutjen e të dëmtuarit, qoftë ai edhe mos besoftë në Të.” (MO) 25
(Parashenjat e shkatërrimit të botës)
سلا طارشأ نم ماسلا هيلع يبنلا هب ربخأ امو هيلع ىسيع لوزن و جوجأم و جوجأي و ضرأا ةباد و لاجدلا جورخ نم ةعا
قح وهف اهبرغم نم سمشلا عولط و ءامسلا نم ماسلا .
Ato që ka thënë Pejgamberi për parashenjat (isharat) e Ditës së shkatërrimit (jewm’us-sa’ah)
janë të vërteta, sikurse janë paraqitja e Dexhallit, e Dabbet’ul-erdit, e Je’xhuxhit dhe Me’xhuxhit,
zbritja e Isait a. s. dhe lindja e Diellit nga ana e Perëndimit.[78]
(Muxhtehidi)
بيصي دق و ئطخي دق دهتجملاو .
Muxhtehidi (në decizione /fetva) ndonjëherë gabon, e ndonjëherë jep gjykim të drejtë.[79]
(Rangimi)
ةماع و رشبلا ةماع نم لضفأ ةكئاملا لسر و ةكئاملا لسر نم لضفأ رشبلا لسر و نم لضفأ رشبلا ةكئاملا ةماع 0
Pejgamberët, që u janë dërguar njerëzve, janë në një rang më të vlefshëm se pejgamberët që u
janë dërguar engjëjve, e këta janë sërish, më të vlefshëm se njerëzit e rëndomtë, kurse njerëzit e
rëndomtë janë më të vlefshëm se engjëjt e rëndomtë.[80]
78 Këto parashenja dhe disa të tjera, janë të theksuara në hadithet e shumta autentike. Rrallë ndeshet ndonjë
vepër e akaidit e që në të, të mos të flitet mbi temën e theksuar. Krhs.: Omer Nakiçeviq, po aty, fq. 136 - 139.)
(Umjetnicka slika Sudnjeg dana). (MO)
Krhs.: Ebu Hanife, Fikh’ul-ekber, po aty, fq. 32; Es-Sujuti, po aty, fq. 21-22 (Mbi Dexhxhallin dhe ardhjen e Isait a.
s.). (NI)
79 En-Nesefiu tregon rreth qëndrimit islam mbi punën hulumtuese. Muhammedi a. s. mbi këtë ka thënë: “Nëse jep
zgjidhje të saktë ke shpërblim dhjetëfishë, e nëse gabon atëherë një.” Gjithashtu shih: Sejjid Ebu’l-A’la el-
Mewdudi, Zakonodavstvo i ixhtihad u islamu, Glasnik VIS-a, nr. 2, 1982, Sarajevë, fq. 137. (MO)
80 Es-Sujuti thekson se “Melekët, sipas kategorizimit, vijnë pas të dërguarve të Zotit. Ata janë më të zgjedhur nga
njerëzit. Më i zgjedhuri është Xhebraili, siç theksohet në hadithin që e transmeton Et-Taberaniu.” (Es-Sujuti, po
aty, fq. 23.) (NI). 26
ملعا اللهو .
Dija absolute i përket vetëm All-llahut !
ىلاعت الله همحر يفسنلا رمعل دئاقعلا نتم .
Teksti i ‘Akaidit të Nesefiut’, All-llahu i madhëruar e mëshiroftë atë.
Lavdia i qoftë All-llahut të vetëm dhe salavati dhe selami qoftë mbi Pejgamberin, pas të cilit
më nuk ka tjetër.
---------------------------- 27
B i b l i o g r a f i a
e parathënies, e përkthimit dhe e komentimit të ‘Akaidit të Nesefiut’
1. Abduhu, Muhammed, Risalet’ut-tewhid, bot. II, Bejrut, 1981.
2. Cahen, C., der Islam,I,Vom Ursprunga bis zu den Aufongen des Osmanereiches,1968,
vëll.14.
3. Corbin, Henri Historia e filozofisë islame, Shkup, 1997.
4. Dituria Islame, nr. 4-5/1987, Prishtinë.
5. Ebu Hanife, Numan B. Thabit, Pesë kryeveprat e Ebu Hanifes, Prishtinë, 2000.
6. Edukata Islame, nr. 37-38/1983; nr. 41-42/1985, nr. 44-45/1986, nr. 46-47/1986,
Prishtinë.
7. El-Bagdadi, Usulu’d-din, Lahor, Pakistan.
8. El-Eshkar, Sulejman Omer, Pejgamberët dhe shpalljet, Shkup, 1421-2000.
9. El-Kesteliu, Glosa në Komentin e Akaidit të En-Nesefiut.
10. El-Kutb, Muhammed Ali, El-Asheret’ul-mubeshsherune bi’l-xhenneti, Damask.
11. El-Lalokai, Ebu Kasim Hibbetullah, Allahove evlije i njihovi kerameti, Visokë, 2001.
12. El-Xhisr, Nedim, Kissat’ul-iman, Tarablus, Lubnan, (-).
13. Besimi në Zotin në dritën e.filozofisë, shkencës dhe Kur’anit, Prishtinë, 1998.
14. En-Nevevij, El-Erbe’un, Kairo, 1953.
15. Es-Subki, Imam Ibn, Tabekat’ush-shafi’ijjeti el-kubra, II.
16. Et-Taftazani, Mes’ud ibn Umer, Sherh’ul-akai’in-Nesefijjeh, Bagdad, 1926 Hixhrij.
17. Et-Taftazanij, Sa’duddin Mes’ud ibn Umer, Sherhu Akaid’in-Nesefij, (Turqi ?), 1308
hixhrij.
18. Et-Taftazanij, Sa’duddin Mes’ud ibn Umer, Sherh’ul-Aka’idi’n-nesefijjeh, Bejrut, (-).
19. Gjozo, Husein, Prevod Kur’ana s komentarom, III, Sarajevë, 1976,
20. Glasnik VIS-a, nr. 2, 1982 dhe nr. 6/1985, Sarajevë.
21. Hanxhiq, Mehmed, Ilmul-kelam, Sarajevë, 1934.
22. Hanxhiq, Mehmed, Hyrje në shkencën e hadithit, Shkup, 1997.
23. Ibn Haldun, Mukaddima, Sarajevë, 1982.
28
24. Ibn Huzejme, Muhammed ibn Is’hak, Kitab’ut-tewhid we isbatu sifatu’rr-rrabb, El-
Kahiretu, 1968, fq. 178-230.
25. Ihsani, Ilahi Zahir, Esh-Shi’a we’s-sunne, lahor, Pakistan, 1981.
26. Ikbal, Muhammed, Obnova vjerske misli u islamu, Sarajevë, 1979. Ekziston edhe
përkthimi shqip në dorëshkrim nga N. Ibrahimi
27. Islamska misao, revistë fetare…, nr. 21/1980, Sarajevë; nr. 30/1981; nr. 34/1981, nr.
71/1984; nr. 72/1984; nr. 76/1985; nr. 101-102/1987; nr. 103/1987; nr. 105-106/1987.
28. Kafija, Hasan, Rawda al-gannat fi usul’il-i’tikadat, Sarajevë, 1940.
29. Mahmud, Abdulhalim, Isra’ i Mi’raxh, Sarajevë, 1995.
30. Nakiçeviq, Omer, Hasan kafija Prushçak – pionir arapsko islamskih nauka u Bosni i
Hercegovini, Sarajevë, 1977.
31. Saliba, Xhemil, El-Mu’xhem’ul-felsefi, Bejrut, 1982, vëll. II.
32. Shkaljiq, Abdullah, Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Sarajevë, 1973.
33. Sidkij, Ni’met, El-Xheza’u - El-Xhennetu we’n-Naru, El-Kahiretu, 1975.
No comments:
Post a Comment